رابطه حملیهرابطه حملیه، از اصطلاحات علم منطق بوده و لفظ بیان‌گر نسبت حکمیه و اتحاد یا عدم اتحاد موضوع و محمول است. ۱ - توضیح اجمالیرابطه حملیه، از اصطلاحات علم منطق بوده و یکی از اقسام رابطه، رابطه حملیه نام دارد. این نوع رابطه، بیان‌گر نسبت حکمیه و اتحاد (مفهومی یا مصداقی) یا سلب اتحاد میان موضوع و محمول در قضیه حملیه است؛ مانند: کلمه «است» در مثال زید عالم است. توضیح اینکه در قضیه حملیه علاوه بر لفظ موضوع و محمول، به لفظ دیگری نیاز است که بر نسبت حکمیه دلالت کند و محمول را به موضوع بپیوندد یا از آن جدا سازد. در منطق به چنین لفظی «رابطه» یا «رابطه حملی» و یا «ادات ربط» (نه فعل) می‌گویند و این از باب تسمیه دالّ به اسم مدلول است، زیرا رابطه حقیقی، همان نسبت حکمیه است. ۲ - اقسام رابطه حملیهرابطه حملیه بر دو قسم است: زمانی و غیر زمانی. ۲.۱ - رابطه زمانیرابطه زمانی در لغت فارسی، مانند: «بود» و «نبود» که بر اسناد محمول به موضوع در زمان گذشته دلالت می‌کند. ۲.۲ - رابطه غیر زمانیرابطه غیر زمانی عبارت است از: دو واژه: «است» و «نیست» که محمول را به طور مطلق برای موضوع اثبات، یا از آن سلب می‌کند و نسبت حکمیه را به زمان خاصی مقید نمی‌سازد. علت اینکه رابطه در منطق، «ادات» نامیده می‌شود این است که به تنهایی معنای خاصی افاده نمی‌کند و بر معنای حرفی غیر مستقل دلالت دارد. ۳ - رابطه در دیگر زبانهادر زبان‌های هند و اروپایی لفظی خاص برای دلالت بر رابطه وجود دارد. رابطه در زبان فارسی همیشه مذکور است یا به لفظ، مانند: «زید معلم است» و یا به حرکت حرف آخر کلمه (در بعضی از گویش‌های محلی)، مانند: «حرکت کسره میم در زید معلمِ». در زبان عربی لفظی معادل «است» یافت نمی‌شود، از این رو، چنانکه فارابی گفته است، لفظ «هو»، «هی» و نظایر آن را به عنوان رابط غیر زمانی به کار برده‌اند، هر چند این الفاظ در اصل، اسم‌اند، نه ادات. گاهی هم مشتقات افعال عموم را رابطه قرار می‌دهند؛ مثل: زیدٌ کائنٌ قائماً. رابطه در زبان عربی، گاهی ذکر و گاهی حذف می‌شود.در صورت حذف، قضیه را «ثنائی» گویند و اگر ذکر شود «ثلاثی» خواهد بود. البته نباید رابطه «است» را با فعل «هست» اشتباه کرد، زیرا «هست» هم محمول و هم رابطه است. علت اینکه رابطه حملیه را در منطق منحصر در «است» و «نیست» می‌دانند این است که جمله‌های فعلیه را نیز می‌توان به صورت جمله اسمیه درآورد و محمول را با رابطه «است» به موضوع پیوند داد. علاوه بر اینکه سر و کار منطقی با حقایقی است که به زمان خاصی، مقیّد نیست و فعل ماضی و مستقبل چون هر یک دالّ بر زمان خاصی است، در منطق و بلکه در هیچ علمی مورد اعتنا نیست. اقسام رابطه حملیه از این قرار است: رابطه اندراج، رابطه تعلق و رابطه هوهویت. توضیح هر یک از این اقسام به صورت مستقل آمده است. [۲]
ابن سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (المنطق)، ج ۱، جزء ۳، ص۴۰.
[۳]
قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۸۶.
[۴]
مجتهدخراسانی(شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۱۵۲-۱۵۳.
[۵]
مجتهدخراسانی(شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۱۹۱.
[۶]
خوانساری، محمد، منطق صوری، جزء۲، ص۲۱-۲۵.
۴ - پانویس
۵ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «رابطه حملیه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۰/۲۹. رده‌های این صفحه : اصطلاحات منطقی
|